( και περί των σημείων της προκοπής μας )
Κεφάλαιο ΜΑ'
Όσον αφορά το χρονικό διάσημα το οποίο πρέπει να διαθέτουμε για την εξάσκησι της κάθε αρετής, αυτό δεν πρέπει να το καθορίσουμε εμείς. Γιατί αυτό πρέπει να το κανονίζη κανείς σύμφωνα με την θέσι του, την ανάγκη του, την πρόοδο που κάνει στην πνευματική ζωή και σύμφωνα με την διάκρισι εκείνου του Γέροντα ή του Πνευματικού που μας καθοδηγεί σ αυτήν. Αν όμως δείξουμε επιμέλεια πραγματική και χρησιμοποιούμε τους τρόπους που είπαμε, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι μέσα σε λίγες εβδομάδες σημειώνεται μεγάλη πρόοδος. Σημείο ότι είχαμε κάποια πρόοδο στην αρετή, είναι η σταθερή συνέχισις της εξασκήσεως στην αρετή. Και αυτό πρέπει να συμβαίνη ακόμη και τον καιρό της σκοτίσεως και στενοχώριας της ψυχής, ακόμη και τον καιρό που θα αφαιρεθούν από εμάς, κατά θεία οικονομία, οι πνευματικές χαρές και παρηγοριές (77).
Πολύ καθαρό σημείο της προόδου μας είναι και ο πόλεμος που μας κάνει η σάρκα για να προβάλλουμε τα έργα της αρετής. Γιατί, όσο αδυνατίζει ο σαρκικός πόλεμος, πρέπει να γνωρίζουμε ότι προκόψαμε στην αρετή.
Έτσι όταν δεν αισθανώμαστε πόλεμο ή αποστασία στο αισθητικό και κατώτερο μέρος, ή όταν τύχουν ξαφνικά τα αίτια και οι προσβολές (78), αυτό είναι σημείο ότι πετύχαμε στην αρετή. Αλλά και όταν οι πράξεις μας συνοδεύωνται με μεγαλύτερη προθυμία στην εκτέλεσί τους από πρώτα και υπάρχει και πνευματική χαρά, τότε μπορούμε περισσότερο να υπολογίσουμε ότι προοδεύσαμε στην αρετή.
Όμως παρ όλα αυτά ποτέ δεν πρέπει να έχουμε την βεβαιότητα ότι αποκτήσαμε τις αρετές ή νικήσαμε εντελώς κάποιο πάθος, μολονότι ύστερα από πολύ καιρό και πολλούς πολέμους δεν αισθανθήκαμε τις κινήσεις του πλέον, διότι εδώ μπορεί να είναι κρυμμένη η πανουργία και η ενέργεια του διαβόλου και της φύσεώς μας που μας εξαπατά. Έτσι, μερικές φορές αυτή είναι κακία, που από κάποια κρυφή υπερηφάνεια παρουσιάζεται ως αρετή· και εκτός από αυτό, αν σκεφθούμε την τελειότητα, στην οποία μας προσκαλεί ο Θεός, ακόμη κι αν είχαμε προοδεύση πολύ στην αρετή, πάλι δεν μπορούμε να σκεφθούμε ότι μπήκαμε στην αρχή και στα πρώτα της σύνορα (79).
Έπειτα μέσα στο βάθος της καρδιάς μας βρίσκονται τόσα κρυπτά και τόσα λεπτά πάθη, που ούτε καν γνωρίζουμε ότι είναι πάθη. Πως λοιπόν μπορούμε να ξεθαρρέψουμε ότι καθαρισθήκαμε από τα πάθη; Και αν εκείνοι οι πολύ δυνατοί και προφητικοί οφθαλμοί του Δαβίδ, δεν μπορούσαν να τα γνωρίζουν αυτά, Πως μπορούμε να τα γνωρίσουμε εμείς; Γι αυτό όπως εκείνος παρακαλούσε τον Θεό να τον καθαρίση από αυτά, «Από τα κρυφά μου πάθη καθάρισέ με» (Ψαλμ. 18,13), έτσι και μείς είμαστε υποχρεωμένοι πάντοτε να παρακαλούμε για την κάθαρσι των παρομοίων κρυφών παθών. Γιατί εμείς καταλαβαίνουμε μόνο τις ενέργειες και τα κλαδιά των παθών, δεν μπορούμε όμως να γνωρίσουμε τις δυνάμεις τους και τις ρίζες τους, χωρίς τον φωτισμό του Αγίου Πνεύματος. Γι αυτό και μόνον όταν ενεργούν, καταλαβαίνουμε ότι έχουμε πάθη. Όταν όμως αυτά ησυχάζουν (80), νομίζουμε ότι φθάσαμε στην τελειότητα.
Γι αυτό εσύ ως αρχάριος στον πόλεμο, και σαν ένα βρέφος που τότε γεννήθηκες για να πολεμάς, να γυμνάζεσαι πάντοτε με προθυμία, σαν να μην είχες κάνει ακόμη αρχή στην αρετή. Και καλύτερα να φροντίζης να προοδεύης στις αρετές, παρά να εξετάζης και να ζητάς σημεία της δικής σου πνευματικής προόδου.
Γιατί ο Κύριός μας, ο αληθινός Θεός και μόνος εξεταστής των καρδιών μας, μερικούς φωτίζει να γνωρίζουν την πρόοδό τους και μερικούς δεν τους φωτίζει, όπως γνωρίζει ότι εξ αιτίας αυτής της γνώσεως μπορεί να επακολουθήση η ταπείνωσις ή η υπερηφάνεια, και από το ένα μέρος ως φιλόστοργος Πατέρας εμποδίζει τον κίνδυνο, και από το άλλο τους δίνει αφορμή για να αυξήσουν την αρετή. Όμως κι εκείνος που δεν γνωρίζει την πρόοδό τους ας συνεχίζη την εξάσκησι των αρετών του και θα το γνωρίζη τότε, όταν φανή αρεστό στον Θεό· και αυτό για μεγαλύτερο καλό δικό του.
