Στη Σωματική Ψυχοθεραπεία, η Ανάλυση του Χαρακτήρα αφορά στη μελέτη των πιο βασικών υποκείμενων γνωρισμάτων του χαρακτήρα, συνήθως υποθέτοντας ότι όλα τα άλλα χαρακτηριστικά, τόσο τα συμπτωματικά όσο και τα εγω-συντονικά, προέρχονται από αυτές τις υποκείμενες δομές.
Ο χαρακτήρας νοείται ως ένας στερεότυπος τρόπος ύπαρξης και συμπεριφοράς, καθώς και ως ένα στοιχείο αντίστασης στην αλλαγή, και, ως εκ τούτου και στην ψυχοθεραπεία.
Με ψυχαναλυτικούς όρους, ο χαρακτήρας αποτελείται από τους σταθερούς τρόπους με τους οποίους το εγώ συμβιβάζει τις αναπόφευκτες συγκρούσεις ανάμεσα στις εσωτερικές ψυχικές δομές και ανάμεσα σ’ αυτές τις δομές και τις απαιτήσεις του περιβάλλοντος. Επειδή αυτοί οι τρόποι αντιμετώπισης έχουν κάποια ιστορία επιτυχίας και είναι συνήθως μακροχρόνιοι, προκύπτει αντίσταση στην αλλαγή τους. Ιδιαίτερα όταν έχουν διαμορφωθεί σε συνθήκες ακραίας απειλής, συσχετίζονται με την αντιμετώπιση αυτής της απειλής και, κατά συνέπεια, παρουσιάζουν εξαιρετική αντίσταση στην αλλαγή.
Πως αναπτύσσεται ο Χαρακτήρας
Η βασική κίνηση της ζωής κατευθύνει τον ανθρώπινο οργανισμό στο περιβάλλον προς την ικανοποίηση των αναγκών του και, μέσω αυτής της επαφής με το περιβάλλον, χτίζει μια δομή μέσα στην οποία είναι εμφανές ένα αυξανόμενο ποσό ανεξαρτησίας και αυτοδιάθεσης.
Ένα ανθρώπινο ον ξεκινά στη γέννηση με μια οργανισμική «διακήρυξη» του δικαιώματος να υπάρχει και προχωρεί στο να εκφράσει τις ανάγκες του, να επιβεβαιώσει την ανεξαρτησία του, και τελικά να αναπαράγει τον εαυτό του μέσα από τις εκφράσεις της αγάπης και της σεξουαλικότητας.
Η ισχύς αυτών των βασικών εκφράσεων ποικίλλει ανάλογα με την ανάπτυξη του οργανισμού και τον βαθμό στον οποίο έχει ικανοποιηθεί κάθε βασική ανάγκη από το περιβάλλον. Όταν το δικαίωμα ύπαρξης αμφισβητείται από την αρχή, το ανθρώπινο ον μπορεί να περάσει το υπόλοιπο της ζωής του σε έναν αγώνα για να επιβεβαιώσει αυτή τη βασική έκφραση του πυρήνα. Όλες οι μετέπειτα βασικές εκφράσεις ελαχιστοποιούνται ή αλλοιώνονται σε μια προσπάθεια να καλυφθεί η προϋπάρχουσα ανεπάρκεια.
Η ματαίωση από τους γονείς και το περιβάλλον, μπορεί να εμποδίσει τις προσπάθειες του οργανισμού να εκπληρώσει τον εαυτό του. Αυτή η αρνητικότητα μπορεί να στρέφεται περισσότερο ενάντια στις παρορμήσεις επέκτασης-σύσπασης (όπως στην στοματική δομή) ή μπορεί να στρέφεται περισσότερο ενάντια στις ανάγκες σύσπασης-ανεξαρτησίας του οργανισμού (όπως στις μαζοχιστικές δομές).
Όταν η ματαίωση επιμένει, ο οργανισμός, σε μια προσπάθεια να επιβιώσει, αρχίζει να αναστέλλει τις παρορμήσεις που προκαλούν την αρνητική αντίδραση στο περιβάλλον. Αυτή η αναστολή είναι δομημένη στον οργανισμό με τη μορφή μιας μυϊκής σύσπασης που λέει «ΟΧΙ» στις παρορμήσεις.
Μέσω της χρήσης της εκούσιας μυϊκότητας, το εγώ αναστέλλει τις παρορμήσεις και έτσι ταυτίζεται με την απαγόρευση του γονέα ή του περιβάλλοντος. Μέσω αυτής της διαδικασίας, το εγώ δημιουργεί ένα μοτίβο συμπεριφοράς που επιφέρει την επιβίωση σε βάρος της αυθόρμητης οργανισμικής ζωτικότητας. Αυτή επιβολή διαιρεί την ενιαία λειτουργία του οργανισμού και ο άνθρωπος μπαίνει σε πόλεμο με τον εαυτό του. Ο περιβαλλοντικός αγώνας έχει γίνει τώρα ένας εσωτερικευμένος αγώνας μεταξύ των βασικών ρυθμών του οργανισμού και της προσπάθειάς του να επιβιώσει. Αυτό το μοτίβο συμπεριφοράς επιβίωσης γίνεται ένα ιδανικό του εγώ και μέρος μιας στάσης χαρακτήρα που απειλείται από ένα ζωντανό σώμα. Για να μειωθεί η απειλή για την επιβίωση, οι ρυθμοί του σώματος και οι παλμοί πρέπει να κρατιούνται υπό έλεγχο, μέσω της μειωμένης αναπνοής και περιορισμένης επίγνωσης.
Αυτή η στάση επιβίωσης προς την πραγματικότητα αναπτύσσεται σύμφωνα με τα ιδανικά και τις μπλοκαρισμένες παρορμήσεις. Η ψευδαίσθηση της ασφάλειας διατηρείται μέσω του ελέγχου του εγώ.
Για παράδειγμα, στον στοματικό χαρακτήρα, το μπλοκάρισμα αφορά κυρίως το να ζητάει. Το μπλοκάρισμα λέει, «Μην ζητάς. Θα εγκαταλειφθείς.» Έτσι, φυσικά, η αντίληψή του για τον κόσμο είναι ότι τον αποστερεί και η επιδίωξή του είναι να βρει κάποιον που θα αναλάβει τη φροντίδα του. Ωστόσο, το ιδανικό του εγώ του, που είναι η ανεξαρτησία και η αυτάρκεια αρνείται να του επιτρέψει να παραδοθεί στις ανάγκες του. Έτσι βρίσκεται σε μια διαρκή κατάσταση ματαίωσης.
Ο μαζοχιστικός χαρακτήρας μπλοκάρει την ανεξάρτητη αυτο-έκφραση του. Το τίμημα της ανεξαρτησίας για κείνον είναι πολύ μεγάλη ενοχή και έτσι αντιλαμβάνεται τον κόσμο ως καταπιεστικό και επιβαρυντικό. Ταυτόχρονα, το ιδανικό του εγώ του, τον οδηγεί να επιδιώκει την ευθύνη της φροντίδας των άλλων.
Δεδομένου ότι η ασφάλεια του οργανισμού εξαρτάται από την έγκριση των γονέων και του περιβάλλοντος, η λειτουργία της αυτο-έκφρασης πρέπει να κρατιέται υπό έλεγχο. Το συναίσθημα είναι:. «Αν εκφράσω τον εαυτό μου, θα χάσω την ασφάλεια μου» ή «Αν επιτρέψω την αυθόρμητη κίνηση στο περιβάλλον, θα νιώσω φόβο και άγχος.» Αυτό συμβαίνει για παράδειγμα, όταν ο στοματικός χαρακτήρας ζητήσει βοήθεια και πει, «Σε χρειάζομαι» ή όταν ο μαζοχιστικός χαρακτήρας απορρίψει το αίτημα κάποιου για βοήθεια και πει «Δεν σε χρειάζομαι».
Το άγχος αναπτύσσεται όταν ένα άτομο είναι παγιδευμένο ανάμεσα στην ασφάλεια και την αυτο-έκφραση. Το άγχος προκύπτει όταν η μορφή του οργανισμού δεν επιτρέπει την επέκταση με τη διαθέσιμη ενέργεια. Όταν μια αναδυόμενη παρόρμηση συναντά ένα μπλοκάρισμα ασφάλειας στον οργανισμό, παρεμποδίζεται μια οργανισμική ανάγκη από ένα ιδανικό του εγώ ή μια χαρακτηρολογική στάση.
Η διαμόρφωση του χαρακτήρα μπορεί να περιγραφεί ως μια διαδικασία πέντε σταδίων:
- Αυτο-επιβεβαίωση. Ο οργανισμός υποστηρίζει το φυσικό του δικαίωμα να επεκτείνεται ή να συστέλλεται. Η μορφή αυτής της αυτο-επιβεβαίωσης είναι ενστικτώδης ή ενσωματωμένη στον ανθρώπινο οργανισμό. Η αυτο-επιβεβαίωση περιλαμβάνει το δικαίωμα να υπάρχεις, το δικαίωμα να χρειάζεσαι, το δικαίωμα να διαχωρίζεσαι και να γίνεσαι ανεξάρτητος, το δικαίωμα να διεκδικείς και το δικαίωμα να αγαπάς και να αγαπάς σεξουαλικά.
- Αρνητική ανταπόκριση του περιβάλλοντος. Για πολλούς, αυτές οι βασικές ανθρώπινες ανάγκες ή δικαιώματα, αναιρούνται επανειλημμένα. Οι γονείς ή τα γονεϊκά υποκατάστατα αντιμετωπίζουν την ύπαρξη του βρέφους με εχθρότητα ή ψυχρότητα. Οι βιολογικές ανάγκες του νέου ατόμου δεν καλύπτονται, η αυτονομία του δεν υποστηρίζεται, χειραγωγείται και απειλείται. Η διεκδικητικότητά του συνθλίβεται και η αγάπη του απορρίπτεται. Η πρωτογενής πυρηνική έκφραση της ζωτικής δύναμης μπλοκάρεται και αυτό οδηγεί σε ένα δεύτερο επίπεδο ενστικτώδους ή ενσωματωμένης οργανισμικής αντίδρασης.
- Οργανισμική αντίδραση. Όταν μπλοκάρεται η φυσική ζωτική δύναμη που εκφράζεται στο βρέφος, εμφανίζονται αναπόφευκτες αντιδράσεις. Αυτές οι αντιδράσεις είναι ουσιαστικά συναισθηματικές και συμπεριφορικές, σχεδόν αντανακλαστικές στη φύση τους. Ουσιαστικά, αυτές οι αρνητικές οργανισμικές αντιδράσεις μπορεί να συνοψιστούν σε τρεις βασικές αρνητικές συναισθηματικές καταστάσεις με τις συμπεριφορικές τους εκφράσεις:οργή, τρόμος και θλίψη. Αυτές οι οργανισμικές αντιδράσεις είναι εξαιρετικά ισχυρές και παρέχουν στον «αρκετά καλό» γονέα ένα σαφές σήμα για να τροποποιήσει την ανταπόκρισή του στο παιδί του. Όταν τροποποιείται η γονική ανταπόκριση, εξυπηρετείται η φυσική ροή και μπορεί να προχωρήσει η υγιής ανάπτυξη του οργανισμού. Όταν, όμως, ο γονέας δεν αξιοποιήσει την ανατροφοδότηση που δίνεται, το παιδί αναγκάζεται να ζήσει με αδιάκοπη εσωτερική αναταραχή. Όταν αυτό γίνει αφόρητο για το νεαρό άτομο, που είτε δεν έχει οργανωμένη λειτουργία του εγώ ή εδραιώνει τώρα αυτή την οργάνωση, αναγκάζεται να στραφεί ενάντια τον εαυτό του και να αναιρέσει την έκφραση ζωής του.
- Αυτοαναίρεση.Όταν η αρνητική ανταπόκριση του περιβάλλοντος είναι χρόνια και η οργανισμική αντίδραση παρατεταμένη και συντριπτική, το άτομο συμπράττει με το περιβάλλον για να αναιρέσει την αυτο-έκφραση. Για να σταματήσει την ματαίωση και την τιμωρία από το εξωτερικό περιβάλλον καθώς και τον πόνο των συναισθηματικών εκρήξεων μέσα του, το νεαρό ανθρώπινο ον τελικά θα παραιτηθεί και θα καταστείλει τη ζωτική του δύναμη. Θα καταπνίξει την ανάγκη του, θα καταπνίξει την αυτονομία του, θα αρνηθεί την ανάγκη του για υποστήριξη, και θα συγκρατήσει την αγάπη του. Εκτός από την αναίρεση της πρωτογενούς-αρχικής οργανισμικής έκφρασης, θα αναιρέσει επίσης την δευτερογενή οργανισμική αντίδραση στη ματαίωση. Οι αμυντικοί ελιγμοί που θα χρησιμοποιήσει σε αυτή την αυτοαναίρεση, θα εξαρτηθούν από το επίπεδο της οργάνωσης του εγώ που έχει επιτευχθεί στη χρονική φάση που το νεαρό άτομο στρέφεται ενάντια στον εαυτό του. Έτσι, η διαδικασία αυτοαναίρεσης μπορεί να είναι πολύ πρωτόγονη στη βασική αμυντική δομή ή πιο περίτεχνη ή σύνθετη. Μπορεί, για παράδειγμα, απλά να αρνηθεί την οργή του ή να την μετατρέψει/διοχετεύσει κάπως/κάπου που είναι πολιτισμικά αποδεκτό. Όποια και αν είναι η αμυντική στρατηγική, τα ανυπόφορα αρνητικά συναισθήματα οργής, τρόμου και θλίψης θα αναιρεθούν.
- Διαδικασία προσαρμογής. Χρησιμοποιώντας ό,τι πόρους και άμυνες είναι διαθέσιμα, το άτομο πρέπει τώρα να προσαρμοστεί στη βαθιά αναίρεση του εαυτού, καθώς και σε κάθε μορφή ματαίωσης από το περιβάλλον, που εξακολουθεί να υφίσταται. Με όποιον τρόπο κι αν γίνει αυτό, θα πρέπει να είναι ένας συμβιβασμός, γιατί αν και ο άνθρωπος είναι πολύ εύπλαστος οργανισμός, δεν μπορεί ποτέ να προσαρμοστεί ικανοποιητικά στην αναίρεση των βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων και αναγκών. Έχοντας αποσύρει την επένδυση στον φυσικό ή πραγματικό εαυτό, το άτομο πρέπει να επενδύσει ξανά σε αυτό που αποκαλούμε «ψευδή εαυτό» (Winnicott, 1965) ή «ιδανικό τουεγώ».
Σε αυτή την προσαρμογή, το άτομο προσπαθεί να «ξεπεράσει» τον φυσικό εαυτό του, τις ανθρώπινες ανάγκες του και τα συντριπτικά συναισθήματα του. Έτσι προσπαθεί να σταθεί στο ύψος ενός ιδανικού εαυτού που θα είναι αποδεκτός, που θα εξαλείψει την εξωτερική ματαίωση και την εσωτερική αναταραχή και ίσως ακόμη καταφέρει να εκπληρώσει την πρωτογενή οργανισμική αυτοέκφραση. Θα αφιερώσει όλη του την ενέργεια στο να αναπτύξει ένα σύνολο από στάσεις, συμπεριφορές και στρατηγικές για να ζήσει με το ματαιωτικό περιβάλλον και την αυτοαναίρεση.
Αυτοί οι ελιγμοί που αποσκοπούν στην ελαχιστοποίηση της απώλειας και στη μεγιστοποίηση των οφελών από τη συμβιβαστική θέση, θα γίνονται πιο επιτυχημένοι καθώς πραγματοποιούνται αργότερα στη ζωή, όταν ο οργανισμός έχει μεγαλύτερη αυτο-συνοχή και περισσότερες συμπεριφορικές και γνωσιακές εναλλακτικές. Στο βαθμό που το άτομο μπορεί να ξεγελάσει τον κόσμο και τον εαυτό του, με τους συμβιβασμούς του, παρουσιάζει εγω-συντονικό χαρακτήρα. Στο βαθμό που δεν είναι σε θέση να ξεγελάσει είτε τον εαυτό του είτε τους άλλους, εμφανίζει εγω-δυστονική συμπτωματολογία που επιφέρει πόνο. Σε κάθε περίπτωση, του έχει απαγορευτεί το αναφαίρετο δικαίωμά του για πραγματική ικανοποίηση της φυσικής διαδικασίας της ζωής. Η επιλογή του από εκείνο το σημείο και πέρα είναι η αποτυχία του συμβιβασμού ή η επίτευξη ψεύτικης επιτυχίας. Αυτή η παγκόσμια διπλή δέσμευση είναι η ουσιαστική ανθρώπινη τραγωδία.
Ένα άτομο υψώνεται πάνω από το φυσικό ή αληθινό εαυτό του, μέσω της υιοθέτησης ψευδαισθήσεων. Το ιδανικό του εγώ είναι μια ψευδαίσθηση στην οποία πρέπει να ανταποκριθείς. Υπάρχουν αντίστοιχες αυταπάτες σχετικά με το τι μπορεί κανείς να πιστεύει όσο είναι μπλοκαρισμένες οι φυσικές ζωτικές δυνάμεις και με το τι μπορεί να βιώσει αν οι φυσικές ζωτικές δυνάμεις απελευθερωθούν. Αυτές αποκαλούνται ψευδαίσθηση της σύσπασης και ψευδαίσθηση της απελευθέρωσης.
Έτσι, για παράδειγμα, μπορεί να είμαι σε θέση να διατηρήσω την ψευδαίσθηση ότι μπορώ να νιώθω ικανοποιημένη, ότι με αγαπούν και με στηρίζουν, όσο είμαι ιδιαίτερη, καλλιεργημένη ή επιτυχημένη. Εναλλακτικά, στην ψευδαίσθηση της απελευθέρωσης, θα έχω την τάση να πιστεύω ότι το τραύμα που με οδήγησε αρχικά να συρρικνωθώ, θα επαναληφθεί αν απελευθερώσω τη φυσική ζωτική μου δύναμη, ζήσω και χαλαρώσω. Αν για παράδειγμα, υποκύψω στη φυσική ανθρώπινη ανάγκη μου και βιώσω τη φυσιολογική οργή της αποστέρησης, θα εγκαταλειφθώ ή θα αφανιστώ.
Μόνο με την επαναλαμβανόμενη αποτυχία του χαρακτηρολογικού συμβιβασμού ή με την επαναλαμβανόμενη αποτυχία της επιτυχίας του εν λόγω συμβιβασμού να μου δώσει αυτό που πραγματικά χρειάζομαι, θα μπορέσω να αμφισβητήσω την ψευδαίσθηση της σύσπασης και να ρισκάρω το αναμενόμενο τραύμα στην ψευδαίσθηση της απελευθέρωσης.
Οι επιμέρους τύποι χαρακτήρων:
Σχιζοειδής χαρακτήρας
Στοματικός χαρακτήρας
Ναρκισσιστικός χαρακτήρας
Μαζοχιστικός χαρακτήρας
Άκαμπτος χαρακτήρας
—–Υστερικός
—–Ιδεοψυχαναγκαστικός
Παναγιώτα Δ. Κυπραίου,
Ψυχοθεραπεύτρια
– Συντονίστρια Σχολών Γονέων
